Арганізацыя «ІншыЯ» на пачатку красавіка правяла ў Літве форум «All Inclusive 2.0. Стратэгіі працы ў сучасных умовах». Адным з галоўных мерапрыемстваў форуму стала дыскусія «Новая (Інклюзіўная) Беларусь». «Іншыя» запрасілі абмеркаваць, што і калі можна і трэба зрабіць для таго, каб інтэграваць інклюзію ў Новую Беларусь ужо цяпер. Фармат дыскусіі прадугледжваў ратацыю: крэсла спікера_кі маглі заняць любыя ўдзельнік_ца, каб выказаць прапанову, падняць пытанне або падзяліцца болем.
Пераказваем асноўныя тэзісы.
…пра тое, якія перашкоды замінаюць інклюзіі сёння
- Калі мы гаворым пра перашкоды, якія замінаюць інклюзіі, то часта маем на ўвазе знешнія, - адзначыў Дзмітрый Радзіеўскі, сузаснавальнік арганізацыі «ІншыЯ». - Безумоўна, беларуская грамадзянская супольнасць знаходзіцца ў стане крызісу. І канца крызісу ў дадзены момант не бачна - наадварот ён нарастае, пастаянна з’яўляюцца ўсё новыя і новыя перашкоды. Але асабіста мне хацелася б агучыць і існуючыя ўнутраныя перашкоды. Бо з вонкавымі перашкодамі мы гатовыя разам змагацца, а вось унутраныя бар’еры большасцю недзяржаўных арганізацый (далей - НДА) ігнаруюцца. Вядома, падчас крызісу хочацца працаваць з сітуацыямі, якія мы можам вырашыць тут і цяпер - дапамагчы, падтрымаць, выратаваць.
Але пры гэтым мы забываемся пра стратэгічныя пытанні, пра тое, як важна выкарыстоўваць у сваёй дзейнасці інклюзіўныя падыходы. Так, мала рэсурсу, мы закопваемся ў тым самым «тут і цяпер», хочам вырашыць праблемы аўдыторыі, з якой працуем, аднак часта не думаем пра тое, як уключыць свае мэтавыя групы ў стратэгічны працэс, змяніць падыходы ўнутры арганізацыі, каб гэта ў будучыні працавала для нас жа. Патрэбны першыя штуршкі, каб узняць пытанні на паверхню. Прапаноўваю сустракацца і вырашаць, як мы можам дапамагаць адзін аднаму, распрацоўваць механізмы, стратэгію, якія дапамагаюць прасоўваць інклюзію.
- Я ў сваіх разважаннях іду ад агульнага да прыватнага, - выказалася Вольга Гарбунова, прадстаўніца па сацыяльных пытаннях Аб’яднанага Пераходнага Кабінета Беларусі. - Падтрымліваю ідэю пачаць з сябе. Але, кажучы гэта, я цяпер думаю пра тых, хто знаходзіцца ўнутры Беларусі. Мне здаецца, што вялікая праблема ўсіх гэтых гадоў звязаная з тым, што дэкларавалася шмат усяго добрага, правільнага - «за светлую будучыню», «сацыяльна арыентаваная дзяржава» і да таго падобнае - але на практыцы да гэтага было вельмі далёка. Мы ведаем, што на ўзроўні галоўнага закону краіны замацавана роўнасць, але, апускаючыся крыху ніжэй, на ўзровень «практычных» дакументаў, становіцца відавочна, што ніякай роўнасці няма.
Я добра памятаю, як працавалі ў Беларусі загады і дэкрэты па спонсарскай ці замежнай бязвыплатнай дапамозе. Быццам бы ў Канстытуцыі ўсе роўныя, а ў дакументах ніжэй раптам аказваецца, што нехта раўнейшы. Напрыклад, ты можаш лёгка атрымаць спонсарскую дапамогу, калі дапамагаеш пажылым людзям, якія жывуць адзінока. А вось калі ты працуеш з жанчынамі, якія пацярпелі ад хатняга гвалту, то такую дапамогу атрымаць складаней. Ці ты можаш падаць у Дэпартамент па гуманітарнай дзейнасці праект для жанчын, якія пацярпелі ад хатняга гвалту, але наўрад ці ты атрымаеш вызваленне ад падаткаў, калі прынясеш праект, дзе напісана, што ты дапамагаеш ЛГБТК+ асобам ці яшчэ нейкім групам, якія не з’яўляюцца прыярытэтнымі для дзяржавы. І доўгі час арганізацыі спрабавалі гуляць па гэтых правілах, прыдумляючы новыя хітрыкі, каб толькі не быць выключанымі з павесткі.
Яшчэ адзін важны момант: законы і акты маглі пісаць толькі людзі, звязаныя з палітыкай, якія маюць нейкую экспертызу, якія праводзяць сур’ёзныя даследаванні. У людзей з розных сацыяльных груп не было доступу да такога фармату ўдзелу, у тым ліку на палітычным узроўні. І ўсё гэта паўплывала на тое, што мы атрымалі такую рэальнасць, дзе групы людзей і суполак адчувалі сябе выключанымі, і, адпаведна, не мелі магчымасці абараняць свае правы ў краіне.
Калі казаць пра тое, што адбываецца цяпер, то здаецца, што крыху няўдалы момант для інклюзіі, таму што моцная палітычная павестка, вельмі шмат адбываецца гуманітарных катастроф і ўнутры краіны, звязаных з рэпрэсіямі, і звонку, звязаных з вайной ва Украіне. І прабіцца праз гэта і казаць, што нас хвалююць сацыяльныя пытанні, пытанні дапамогі, цяжка. Ёсць знакамітая фраза «Вось наступіць перамога, і пачнем тады вырашаць усе астатнія пытанні». Але жыццё ідзе цяпер, і людзі, якім патрэбна дапамога, чакаюць яе цяпер. На мой погляд, гэта памылковая пераарыентацыя ўсіх дэмакратычных сіл, у тым ліку і СМІ. Напрыклад, нават калі прапануеш зрабіць тэкст пра палітвязня, то можаш сутыкнуцца з такой думкай: прагляды падаюць, лайкі не ставяцца, публіцы надакучыла чытаць адны і тыя ж навіны пра адны і тыя ж катаванні. І атрымліваецца, што, нават у такіх актуальных і прыярытэтных тэмах складана дабіцца супрацоўніцтва ў асвятленні.
- Пагаджуся з тым, што было агучана, - падкрэсліў палітык Анатоль Лябедзька. - Першая перашкода, якая сёння ёсць, - гэта вайна. Яна змяніла свет, што казаць пра парадак дня асобы, арганізацыі ці нават краіны. Другая - наш сучасны ГУЛАГ. Бо сёння Беларусь - гэта краіна баракаў. І ў гэтай сітуацыі інклюзія… Праз што заходзіць, калі ўсё зачынена - і дзверы, і вокны?
А калі вярнуцца ў недалёкае мінулае, то адной з галоўных перашкодаў быў наш канфармізм. Вялікая колькасць людзей, арганізацый, структур жылі дастаткова камфортна ў сітуацыі гэтага канфармізму. Яны ведалі, ёсць каштоўнасці, але ёсць маленькая ніша, дзе можна існаваць – окей, заходзілі ў гэтую нішу і адчувалі сябе нармальна. Можна ж было прыехаць на выходныя ў Вільню або Варшаву, папіць кавы, падыхаць свежым паветрам свабоды – і зноў дыхаць затохлым паветрам у Беларусі тыдзень-два-месяц… Цешыла думка аб тым, што ты рана ці позна паедзеш у Еўропу, і ўсё будзе цудоўна.
Абыякавасць беларусаў_ак - таксама прычына. Я стаміўся ад таго, што раней да мяне часта падыходзілі дзе-небудзь у кавярні ці на запраўцы і казалі: «Ну калі ВЫ ўжо што-небудзь зробіце ў краіне?!». І толькі 2020 год змяніў гэты займеннік. Людзі сталі казаць: «Ну МЫ ж можам, МЫ ў стане ўсё змяніць!». Велізарная розніца паміж «ВЫ зробіце» і «МЫ зробім». З’явілася адчуванне, што змены не за гарамі.
…пра новую Канстытуцыю
- Я заклікаю абмяркоўваць, дыскутаваць і прасоўваць праект новай Канстытуцыі, - прапанаваў Анатоль Лябедзька. - Бо гэта нашае бачанне таго, якой павінна быць Новая Беларусь.
Часта чую: «Ну якая там новая Канстытуцыя, калі ў краіне баракі?!». Але я абсалютна перакананы ў тым, што нельга марнаваць час. Калі мы зараз можам агульнымі намаганнямі асобных людзей, арганізацый, структур зрабіць гэта, то мы выйграем час. Бо прыйдзе час ікс - без Лукашэнкі, без Пуціна – і ўзнікне пытанне: а наколькі мы гатовыя да новага свету? Калі Лукашэнка сыйдзе, акно магчымасцяў будзе максімум паўгода-год. І калі мы не скарыстаемся гэтай магчымасцю, то пачнуцца праблемы. А для гэтага трэба ўзгадняць і абмяркоўваць на розных пляцоўках, крытыкаваць, аспрэчваць, пераконваць.
- Безумоўна, новая Канстытуцыя - гэта суперважна, - раздаўся каментар з залы. - Але ёсць праблема: як зрабіць так, каб уладу ў Новай Беларусі не захапіла мілітарыстычная арганізацыя - той жа полк Каліноўскага? У дадзены момант полк мае нейкую палітычную вагу, аднак практык інклюзіі ў ім не можа быць апрыёры - таму што вайна ў прынцыпе стварае няроўнасць.
- Лічу, што трэба людзям даць магчымасць выбару. Трэба сфарміраваць нармальную здаровую партыйную сістэму, - адказаў Анатоль Лябедзька. - Бо людзі ў палку Каліноўскага абсалютна розныя. Самы лепшы варыянт, калі яны проста ўпішуцца ў новую палітычную сістэму і пойдуць у самыя розныя палітычныя партыі - пачынаючы ад вельмі левых і да правых. І тады гэта не будзе адна вайсковая партыя. Гэта будуць зялёныя, сацыял-дэмакраты, лібералы…
- Я перакананая, што, калі мы гаворым пра інклюзію, то ў працоўнай групе праекта новай Канстытуцыі павінны быць канкрэтныя месцы для людзей з інваліднасцю, ЛГБТК+-супольнасці, сола-маці і гэтак далей. Ці ёсць гэта? - пацікавілася нізавая фем-квір актывістка Наста Базар.
- Не, квот у нас няма, - прызнаўся Анатоль Лябедзька.
…пра неабходнасць адстойваць свае правы - і права не рабіць гэтага
- Вельмі важнае для мяне пытанне - бо я планую вярнуцца ў Новую Беларусь. Я хачу, каб у новай Канстытуцыі былі замацаваныя аднаполыя шлюбы, - падкрэсліла Наста Базар. - Што мне трэба зрабіць для таго, каб з’явіўся пункт, што шлюб можа быць заключаны паміж двума паўналетнімі людзьмі?
- Прыходзьце ў працоўную групу, вядзіце дыскусіі, пераконвайце людзей… - адказаў Анатоль Лябедзька.
- Калі гаворка ідзе пра правы чалавека, то чаму я павінна прыходзіць і пераконваць людзей у тым, што ў мяне ёсць правы чалавека? У мяне шмат працы, а я мушу даказваць, што маю такія ж правы, як і іншыя? Мне сама фармулёўка вельмі не падабаецца, - не пагадзілася Наста Базар.
- Я правяду паралель, - паспрабаваў аcпрэчыць Анатоль Лябедзька. - Спачатку мы думалі, што новую Канстытуцыю трэба «прадаць» электарату. Цяпер думаем, што трэба пераканаць. Нічога само па сабе не адбудзецца. Сапраўды, існуюць пытанні, на якія няма адназначнага адказу - еўрацэнтрычны выбар, моўнае пытанне, смяротнае пакаранне… Для мяне гэта абсалютна зразумелыя рэчы. Але неабходна, каб як мінімум палова грамадства прыйшла да такіх жа высноў. Я за тое (пра сябе я таксама кажу), каб мы ўзнімалі сваю пятую кропку і ішлі нешта рабіць. Толькі так - чым больш дыскусій, абмеркаванняў, чым больш людзей мы пераканаем, тым лепш. Ідэальнае рашэнне - калі электарат робіць свядомы выбар. Іншых людзей няма, трэба працаваць з гэтымі.
- Безумоўна, важна даносіць свой голас - інакш заўсёды будзе чалавек, які будзе казаць гучней, і будзе прасоўваць сваю павестку, калі ўсе астатнія маўчаць, - падключылася да абмеркавання Святлана Гатальская, сузаснавальніца Фем групы Кардынацыйнай рады. - Я заклікаю: не будзьце як тыя супрацоўнік_цы НДА, якія мне ўвесь час кажуць: «Божачкі мой, там жа гэтыя людзі, якія выкарыстоўваюць мову варожасці, гэта жахліва, мы не вытрымаем, у нас вельмі мала рэсурсу, мы не пойдзем да іх на размову!». Я ведаю, што ва ўсіх нас мала рэсурсу - у мяне таксама яго мала. Гэта суперцяжка працаваць з людзьмі, якія не заўсёды падзяляюць твае каштоўнасці. Але інакш мы ніяк не зменім тую сітуацыю, якая цяпер ёсць. Калі мы не будзем прыходзіць у гэтыя таксічныя прасторы, правыя структуры, калі мы не будзем даносіць сваю павестку, то нічога не зменіцца.
- Даказаны факт, што прыцягненне людзей з вельмі розным досведам яшчэ на стадыі распрацоўкі прадукту або паслугі дазваляе аптымізаваць стратэгію, пазбегнуць памылак, - адзначыла Вольга Гарбунова. - Важна, каб не атрымалася так, што стварылі новую Канстытуцыю, а потым 1000 разоў яе змянялі, таму што не падумалі першапачаткова пра тое, тое і тое. Інклюзія сёння можа выглядаць даражэй і складаней, але ў доўгатэрміновай перспектыве менавіта яна зэканоміць шмат часу і рэсурсаў. Мне здаецца, важна даносіць сваё бачанне і выкарыстоўваць для гэтага любыя магчымасці. Гэта прынцып падзелу адказнасці.
- Асабіста мне не падабаецца падыход «прыходзьце і даказвайце», - прызнаўся Зміцер Радзіеўскі. - Я не абавязаны даказваць, што Канстытуцыя павінна даваць роўныя правы ўсім. Калі ёсць пункт, які дыскрымінуе некага, то фармулёўка павінна быць перагледжаная. Я ўсведамляю, што не ўсё насельніцтва Беларусі такое прагрэсіўнае, як мы хацелі б. Але я перакананы, што «прадаваць» трэба не фармулёўкі, якія спадабаюцца электарату, а сэнс, які туды ўкладзены. Неабходна паказваць гэты сэнс і тлумачыць, чаму гэта павінна быць так, а не інакш.
- Шчыра кажучы, я даволі моцна стамілася ад таго, што зноў жанчыны павінны прыйсці і інфармацыйна абслужыць мужчын, даказаць і выпрасіць, - уздыхнула Наста Базар. - Я сёння пачула, што мне трэба пайсці і туды, і туды, і туды і ўсё вырашыць. Але ў мяне рэальна хапае спраў апроч гэтага. У мяне роўна столькі ж гадзін у соднях, колькі і ў астатніх. Гэта так не працуе. Я за тое, каб мы не канфліктавалі, не спрачаліся, хто лепшы, хто горшы, хто што не так зрабіў. Кожны займаецца сваім напрамкам - клас. Я маю права не ісці ні туды, ні туды, ні туды, але гэта не значыць, што мой голас не павінен быць улічаны. Перакананая, што квоты - гэта мінімум, які мог бы вырашыць пытанне.
…пра новыя практыкі выключэння
- Хачу падзяліцца сваім болем, - прызналася Алена Агарэлышава, якая займаецца гендэрнымі адукацыйнымі публічнымі мерапрыемствамі, праводзіць гендэрныя даследаванні, уваходзіць у склад Фем групы Кардынацыйнай Рады. - Я заўважаю за сабою думкі пра тое, што, калі мы кажам «мы хочам быць інклюзіўнымі тут і цяпер», то разумею: я таксама з вамі, але ў мяне з 2020 года вельмі вялікі ўнутраны канфлікт. Напрыклад, ідзе пошук супрацоўнікаў_іц, якія будуць працаваць на развіццё грамадзянскай супольнасці - і прыпіска «…якія не знаходзяцца ў Беларусі». А гэта ўсё зусім не пра інклюзію.
Я больш за 10 гадоў займаюся арганізацыяй мерапрыемстваў для НДА. І адной з маіх галоўных мэтаў заўсёды быў пошук новых пляцовак, новых мэтавых груп, каб пашырыць аўдыторыю. Але цяпер з’явіліся новыя практыкі выключэння. Напрыклад, калі я выбіраю ўдзельніц на курс па гендары (курс, які закранае сярод іншага і палітычныя працэсы) і раптам бачу ў лісце, што ўдзельніца даведалася пра курс з праўладнай арганізацыі, у якой яна ўдзельнічае, то не бяру яе па прычынах бяспекі. Я стараюся рабіць усё, каб быць больш інклюзіўнай і ўключаць розныя мэтавыя групы, але пры гэтым я ўсведамляю, што ў нейкіх месцах я раблю максімальна неінклюзіўны выбар. Гэта неабходнае зло, але гэта зло, з якім я жыву.
Мой асобны боль - актывісткі з маленькіх беларускіх гарадоў, якія кажуць: «У 2020 годзе мы зразумелі, што і як рабіць, а потым усіх людзей, з якімі мы пачыналі, ці пасадзілі, ці яны з’ехалі». Як зараз узаемадзейнічаць з актывісткамі, якія знаходзяцца ўнутры краіны? Бо ў іх яшчэ недастаткова досведу, недастаткова сацыяльнага капіталу для таго, каб дзейнічаць упэўнена. Як іх знаходзіць? Як разумець, што яны добрыя і на нашым баку, а не кепскія і з рэжымам?
- Для мяне тэма новых практык выключэння не закрытая ўжо шмат месяцаў, - пагадзілася Марына Штрахава, сузаснавальніца арганізацыі «ІншыЯ». - Быў воркшоп у Грузіі, на якім я сказала, што не ведаю, як быць з пытаннем бяспекі і выключэння людзей з гэтай прычыны. Рабіць адкрыты анонс мерапрыемства, каб прывабіць як мага больш розных удзельнікаў_іц? Але як тады забяспечыць бяспеку спікераў_ак і ўсіх удзельнікаў_іц?
Пакуль абмяркоўваеш пытанне тэарэтычна, то так, вядома, інклюзія - гэта адна з нашых найбольш важных каштоўнасцяў. Але на практыцы ўсё нашмат складаней, калі ты адчуваеш на сабе ўвесь цяжар адказнасці за ўсіх. І кожны раз, прымаючы рашэнне, я разумею, што мне за яго ад каго-небудзь дакладна «прыляціць». Даводзіцца выбіраць меншае зло.
…пра новыя ўразлівыя групы
- Неабходна ўжо зараз распрацоўваць інклюзіўную стратэгію на будучыню. Мы павінны быць гатовыя да таго моманту, калі пераможа Украіна, калі байцы вернуцца дадому, калі палітычныя мігрант_кі змогуць вярнуцца дадому, - падняла новае пытанне Вольга Гарбунова. - Хоць, вядома, складана нават зразумець маштабы праблемы. У 2020 годзе мы нават не ўяўлялі, колькі будзе палітзняволеных у краіне ў 2023 годзе. Усё часцей, гаворачы пра інклюзію, мы адзначаем, што з’явіліся новыя ўразлівыя групы. Гэта людзі, якія прайшлі катаванні, людзі, якія сталі сведкамі гвалту на вуліцы, палітзняволеныя і іх сем’і… Мы бачым, што і тыя, хто ў Беларусі, і тыя, хто з’ехаў з краіны, у вельмі цяжкім ментальным стане. Мы ўсё нарошчваем і нарошчваем новыя ўразлівыя групы, стратэгію працы з якімі неабходна распрацоўваць.
…пра дыялог
- Калі мы гаворым пра інклюзію, то звычайна маем на ўвазе людзей з інваліднасцю, ЛГБТК+ супольнасць… Але асабіста для мяне інклюзія - гэта яшчэ і пра камунікацыю і дыялог, - сказала Дар’я Рублеўская, праваабаронца праваабарончага цэнтру «Вясна». - Ці гатовыя мы дапусціць думку, што нам давядзецца весці камунікацыю з прыхільнікамі рэжыму Лукашэнкі? Што спатрэбіцца сядаць за стол перамоваў, дзе з аднаго боку будуць былыя палітзняволеныя, а з іншага - людзі, якія, хутчэй за ўсё, стаялі за жудаснымі загадамі? Гэтыя думкі не даюць мне спакою. Усе мы памятаем, якую неадназначную рэакцыю выклікаў заклік да дыялогу Алеся Бяляцкага. Я разумею, што толькі ён, як лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру, мог увогуле ўзняць такую тэму.
Безумоўна, неабходна распрацоўваць стратэгію дзеянняў на будучыню. Улічваючы тое, што адбываецца цяпер - гэта яшчэ не самае страшнае. Трэба рыхтавацца да таго, што сітуацыя стане яшчэ больш складанай.
Агучу выснову і прапаноўваю наступнае: давайце перастанем пасыпаць галаву попелам з-за таго, што мы нешта яшчэ не паспелі зрабіць, а на нешта ў нас пакуль чыста фізічна не хапае рэсурсаў. Заклікаю памятаць, што мы насамрэч малайцы. Зроблена ўжо нямала, а будзе зроблена яшчэ больш.
